Flipperkast toeleveranciers

Dit artikel begon met een eenvoudige uitleg wat de stempels op de rand van speelvelden betekenden. Heb je ooit je flipperkast van dichtbij geinspecteerd dan heb je waarschijnlijk al ontdekt dat veel Bally / Williams speelvelden stempels met letters en data hebben. Zelfs de cabinets zelf hebben identificatie stickertjes en stempels.
Door steeds dieper en dieper in deze materie te graven, kwam ik steeds meer en meer interessante informatie tegen. Nu gaat het artikel over bijna elke toeleverancier die te maken had met flipperkast speelvelden, kopruiten en cabinets.

Omdat het artikel zo lang is geworden, is het opgesplitst over 2 paginas. Deze pagina bespreekt de productie van flipperkast speelvelden. Pagina 2 gaat over de productie van cabinets en kopruiten.

Mijn Road Show: ESC NOV 02 en SP NOV 17 1994.

Flipper speelvelden geschiedenis

Het grootste stuk van deze paragraaf komt uit het boek Pinball Art door Keith Temple. Ben je in dit onderwerp geinteresseerd dan raad ik je aan dit boek te kopen. Het bespreekt zeer in detail de verschillende tekenaars en bedrijven die vroeger bestaan hebben.

Flipperkast fabrikanten gebruikten reeds van in het prille begin toeleveringsbedrijven. Het wordt gezegd dat Raymond Moloney zelf, de stichter van Bally Corporation, de firma Advertising Posters contacteerde met de vraag of ze konden drukken op glas. Dat konden ze, en de kopruit zoals we ze nog steeds kennen was geboren. Tot dan hadden kopruiten tekeningen op basis van een water-transfer.

Alle tekeningen van een hele flipperkast werd uitbesteed. De fabrikant maakte enkel een 'whitewood' speelveld met een bepaalde layout, en nadien werden daarvoor tekeningen gemaakt. Tot in de jaren 1970 (toen spellen onder licentie begonnen op te komen) was dit altijd de manier van werken. Silverball Mania en Mystic bv waren nog altijd spellen waarvoor eerst een speelveld layout werd gemaakt en nadien de artist maar een thema en tekeningen moest verzinnen. Enkel tijdens de jaren 1980 veranderde dit. Spelregels werden complexer, bepaalde modes moesten gespeeld worden, dus het thema van de kast en de tekeningen werden van in het begin bij het ontwikkelingsproces betrokken en moesten ontwerpers en grafici nauw samenwerken.

In het begin van de flipperkasten bestonden er 2 bedrijven. Reproduction Company en Advertising Posters.
Advertising Posters ontstond in 1932 door Thomas Grant (die uit de reclame wereld kwam) en John Van Ansdale (een flipperkast ingenieur).
Beide bedrijven maakten bijna alle tekeningen voor alle flipperkasten die in de USA gefabriceerd werden. Het was zelfs zo dat bij elk bedrijf meestal zelfs 1 tekenaar werkte voor 1 'klant' (flipper fabrikant). Bekende tekenaar Roy Parker maakte zo eigenhandig al de tekeningen voor zowat elke Gottlieb flipperkast tot midden de jaren 1960.

Op het eind van de jaren 1950 waren er enkele zware branden bij Reproduction, die al hun materiaal vernietigden. Daardoor verloren ze het contract met Gottlieb (en zelfs Roy Parker) aan Advertising Posters. In de volgende periode maakte Ad Posters 99 percent van alle tekeningen voor alle flippers geproduceerd.
Enkel in de jaren 1970 startten de flipperkast bedrijven zoals Bally hun eigen 'art department' op, maar de productie zelf van kopruiten, plastics en speelvelden werd meestal wel nog uitbesteed.

Wat willen de letters op mijn speelveld zeggen ?

Het is belangrijk te weten dat speelvelden niet door de flipperkast fabrikant zelf gemaakt werden. Dit werd uitbesteed aan andere bedrijven. Deze stempels zijn niets meer dan identificaties van welke subcontractor aan het speelveld gewerkt heeft. Zo eenvoudig is dat.

Omdat er verschillende stappen nodig zijn eer een houten plank in een speelveld wordt omgetoverd, werden speelvelden soms van het ene naar het andere bedrijf verstuurd. Daardoor vind je meerdere stempels.
De verschillende stappen zijn :

1. houtbewerking (gaten boren, gladschuren, plastic inserts toevoegen, ..)
2. bedrukken (de tekening zelf op het speelveld zetten)
3. beschermlaag (een 'diamondplate' of andere beschermlaag over de verf aanbrengen)

Light inserts worden toegevoegd aan een Johnny Mnemonic speelveld bij Lenc-Smith.

De ontwerpers van flipperkasten wisten niet op voorhand welke firma hun speelveld ging maken, dat werd door de aankoopafdeling beslist en kon zelfs tijdens de productie wijzigen.

Betrokken bedrijven

• CCC : Churchill Cabinet Company
• ESC : Electronic Sound Corp (Google Maps link)
• LS : Lenc-Smith (Google Maps link)
• SP : Sun Process (Google Maps link)
• TAG : TAG

Churchill Cabinet Company

Churchill Cabinet Company bestaat reeds sinds 1904. Sinds ongeveer 30 jaar maken ze cabinetten voor de amusementssector. Churchill maakte veel cabinets en speelvelden in het verleden voor Williams. Van alle betrokken bedrijven zijn ze de enige die nog actief zijn met betrekking tot flipperkasten, aangezien ze cabinets en speelvelden maken voor Stern Pinball.

Hun zuster-onderneming Chicago Gaming Company maakt zelfs volledige games zoals de Vacation America flipper en de Arcade Legends video game.

Electronic Sound Corp

Electronic Sound werkte voor meerdere bedrijven.

Ze maakten onderdelen voor Williams (display panels en speelvelden).

De meeste display panels bij Williams werden gemaakt door ESC.

Verder is het mij bevestigd dat Premier / Gottlieb altijd Electronic Sound als contractor gebruikte voor hun speelvelden en cabinets tussen 1984 (en waarschijnlijk reeds lang daarvoor) tot ze in 1996 stopten met de productie van flipperkasten.

Premier was een van de belangrijkste klanten voor Electronic Sound. Het ziet er dan ook naar uit dat het einde van Gottlieb flippers het einde voor Electronic Sound betekende, aangezien Chicago Gaming Cabinets nu gevestigd is op het zelfde adres waar ESC was.

Lenc-Smith

Lenc-Smith bestaat reeds sinds de jaren 1960 en werd op het einde van de jaren 1960 overgenomen door Bally Gaming. Waarschijnlijk werd elke Bally cabinet en speelveld sinds dan door hen gemaakt.

In 1988 verkocht Bally hun flipperkast afdeling, waaronder Lenc-Smith, aan WMS Industries (Williams).

Pinball Expo tour 1995 bezocht Lenc-Smith.

Lenc-Smith maakte bijna alle cabinetten voor Williams / Bally flippers en Midway videokasten. Wat ze precies deden wijzigde in de loop der jaren. In het begin maakten ze een speelveld van begin tot einde. Na het LS Topcoat experiment echter (lees verder bij Diamondplate) deden ze geen clearcoating meer, dat werd gedaan door Sun Process. Bij het bezoek tijdens Pinball Expo 1995 zei men zelfs dat speelvelden op maat gezaagd bij hen werden aangeleverd en ze begonnen met het aanbrengen van plastic light inserts en bedrukten ze de speelvelden. Enkele jaren later zouden ze zich zelfs niet meer met speelvelden bezig houden maar enkel met de cabinets voor flippers en videogames.

Williams sloot in 1999 hun flipperkast afdeling en in 2000 verkocht men Lenc-Smith. Churchill Cabinet Company is nu op dat adres geregistreerd, het ziet er dus naar uit dat Churchill uiteindelijk zowel Lenc-Smith als Electronic Sound heeft overgenomen.

TAG

TAG staat voor Thomas A. Grant, de zoon van Thomas Grant die Advertising Posters oprichtte. Het komt er op neer dat TAG de voortzetting is van het bedrijf dat de kopruiten en ander artwork maakte sinds dat de flipperkasten ontstonden.

TAG maakte en bedrukte speelvelden en plastics voor Williams in de jaren 1980 en 90. Ze maakten ook de kopruit voor bv No Good Gofers.

TAG werd in 2001 opgekocht door Gene Cunningham (van Illinois Pin Ball). Alle activa verhuisden naar IPB. Tot dan maakte TAG de speelvelden voor Stern Pinball (tot Austin Powers), maar na deze verkoop schakelde Stern over naar Churchill (die reeds hun cabinets maakten).

Sun Process

Sun Process is een zeefdrukkerij. Ze bedrukten en clearcoaten speelvelden, en maakten ook speelveld plastics. Daarvan komt de SP- die in het part nummer voorkomt op sommige plastics.

Ze ontwikkelden Diamondplate als speelveld bescherming in de jaren 1980. (lees verder voor meer info over DP)

Sommige informatie en fotos kan je vinden in het boek Pinball Art door Keith Temple.

Sun Process werkte enkel voor Williams (niet voor andere flipperkast bedrijven) en ze hadden er een goede verhouding mee. Ron Baum, die de verkoop voor SP deed, zei me dat de samenwerking begin jaren 1980 begon toen Williams een nieuwe leverancier van stickers en speelvelden zocht.

Het eerste wat SunProcess leverde waren stickers voor de cabinet van de Defender videokast. De eerste flipperkast onderdelen waren voor de Space Shuttle. Ze gebruikten een 4-kleuren proces voor de kopruit. Sinds dan leverde Sun Process bijna elk bedrukt onderdeel dat je op een flipperkast kan vinden: de kopruit, translites (die werden uitbesteed), cabinet stickers, speelvelden, display panels en speelveld plastics. Begin jaren 1990 toen er enorm veel vraag naar flipperkasten was (bv voor Addams Family en Getaway), leverde Sun Process tot 200 speelvelden per dag aan Williams !

Waar kan je deze stempels vinden ?

Speelvelden zijn meestal aan de voorkant gemarkeerd. Het best kan je dit zien wanneer je het speelveld optilt, maar ook al wanneer je gewoon het deurtje opent.
Kijk ook eens onder de 'apron', aan de linkse zijde is soms ook info gedrukt die de maker identificeert.

Mijn Funhouse was een gewoon productie model. Daarop staat ESC DEC 10 en 12 21 90 SP.
Dus het werd door ESC gezaagd en waarschijnlijk door Sun Process bedrukt op 21 december 1990.

Mijn World Cup Soccer: ESC JUN 15 en SP JUN 21 1994.

Mijn Twilight Zone heeft een 'CCC' stempel op de rand van het speelveld, dus waarschijnlijk werd het door Churchill Cabinet Company verzaagd.

En het bedrukken werd gedaan door TAG.

In de foto zie je een rode light insert. Veel WPC flippers hebben deze, terwijl hij niet zichtbaar is en er geen lampje onder zit.
waarschijnlijk wil je weten waar deze voor dient ?

Het nummer (meestal in rood, soms blauw of zwart) werd daar door de mensen bij Williams zelf aangebracht. Zo konden ze bijhouden hoeveel speelvelden ze elke dag assembleerden.
De rode insert was er om de kwaliteit van de lak te testen. Om de sterkte van de clearcoat beschermlaag te testen, moest men sommige speelvelden bekrassen over de inserts.
Dit deed men eerst in het zichtbare deel van het speelveld, maar dat kon dan niet meer gebruikt worden. het kwam goedkoper uit om aan elk speelveld een insert op een onzichtbare plaats toe te voegen. Dan konden de speelvelden die voor de tests gebruikt werden toch nog verder gebruikt worden.

Al mijn flipperkasten zijn gewone productie machines. Voor prototype / sample games werd soms een andere bedrijf gebruikt en zijn er verschillen merkbaar.
Zie bv op deze Earthshaker pagina op billyseven.net voor informatie over het Eartshaker Prototype: dit had een Diamondplate speelveld met speciaal label en blauw bedrukt cabinet.

Maakt het iets uit welke firma je speelveld produceerde ? Ja. Blijkbaar zijn er toch kleine verschillen in afwerking.

Deze post door John Wart Jr. in rec.games.pinball legt de verschillen uit op Bram Stokers Dracula, Funhouse en Creature of the Black Lagoon. Doordat er verschillende fabrikanten waren, zijn er kleine kleurverschillen en is er bv een 'hot pink' en gewone versie van het CFTBL speelveld. De gemengde kleur verschilde een beetje of de clearcoat reageerde er anders op.

Ik heb zelf ook dit verschil in kwaliteit gemerkt. Mijn Whitewater speelveld was gemaakt door Lenc-Smith (zie de bedrukte LS links). Het vertoont ook kleine barstjes die ik op andere Whitewater speelvelden ook gezien heb, terwijl speelvelden van andere modellen daar geen last van hebben.
Maar TAG heeft ook speelvelden voor Whitewater gemaakt.

Mijn Whitewater speelveld. Blijkbaar gezaagd en bedrukt door Lenc-Smith maar het Diamond Plate logo is aanwezig dus werd het door Sun Process geclearcoat ?

Andere speelvelden en andere stempels:
Niet altijd werden speelvelden door meerdere leveranciers afgewerkt. Mijn Jokerz en Cirqus Voltaire speelveld hebben enkel een CCC datum stempel. Churchill kon blijkbaar speelvelden volledig zelf afwerken (zoals men reeds in de jaren 1980 voor Williams en nu nog steeds voor Stern doet). Mijn Getaway speelveld heeft enkel een stempel van ESC (ESC maakte alle speelvelden voor Gottlieb). En ik heb een Demolition Man met zowel een stempel van ESC, SP en zelfs een van WMS zelf.

Dit Monster Bash speelveld heeft een stempel met 'BURKEL'. Dat was de leverancier van het hout.

Wanneer je naar oudere speelvelden en andere merken kijkt wordt het nog moeilijker. Mijn Black Hole heeft een ESEP stempel (waarschijnlijk door Electronic Sound gemaakt ?) maar het kleinere onderste speelveld is enkel 'AC' gemarkeerd.

HPMA op een Data East Tales from the Crypt speelveld.
Foto door Max Wegner.

Blijkbaar hebben sommige Data East speelvelden een stempel met HPMA en een nummer. Onder meer Tommy en Tales from the crypt hebben dit.

Lenc Smith en HPMA op een prototype NGG.
Foto door Alexandre Emonnet.

Vind je nog andere stempels, email me..

Wat is Diamond Plate op een speelveld

Diamond Plate is een harde beschermingslaag (vernis) voor speelvelden die midden jaren 1980 werd ontwikkeld door Sun Process.
Ken Fedesna, Vice President bij Williams vroeg Sun Process om uit te zoeken of speelvelden beter beschermd konden worden zodat ze minder snel slijtage vertoonden. Hun antwoord was Diamond Plate. Dit is gebaseerd op Imron, een 2-component urethaan blanke vernis die ontwikkeld werd door DuPont. Er waren echter kleine aanpassingen aan de formule en manier van toepassen (dikte, droogtijd, ..) zodat die op het hout van speelvelden kon aangebracht worden.

Banzai Run speelveld met experimentele XR-7 coating (die later Diamond Plate werd).

Diamondplate was misschien zelfs te goed. Er wordt soms gezegd dat een van de redenen was waarom de vraag naar flippers in de tweede helft van de jaren 1990 daalde, omdat exploitanten minder snel nieuwe machines nodig hadden. Vroeger moest een exploitant wel een nieuwe flipperkast kopen wanneer het speelveld versleten was. DiamondPlate verlengde de commerciele levensduur echter met vele jaren, zodat een 5 of 10 jaar oude kast er weer als nieuw kan uitzien.

Lenc-Smith maakte hun eigen versie van clearcoat en noemde deze L.S. Topcoat.
Sommige Funhouse proto / sample games hebben deze. LS Topcoat staan in de outlane gedrukt. Het werd ook op sommige Bugs Bunny Birthday Ball en Harley Davidson flipperkasten getest.

LS Topcoat was echter niet zo goed als Diamondplate. Daarom werd het nooit voor de normale productie toegepast.
Bride of Pinbot was de eerste flipper die Diamond Plate standaard kreeg voor bijna de hele productierun. Sommige waren toch zonder deze beschermlaag gemaakt, aangezien sommige kleuren (paars / rood) erdoor beinvloed werden. Sindsdien werd de samenstelling nog een beetje gewijzigd en tegen dat men aan Getaway begon was DiamondPlate op punt gesteld. Al deze flippers hebben ook het DP logo in de rechtse outlane. Diamondplating was een trademark van Sun Process. Dus wanneer een speelveld dit logo heeft, kan je zeker zijn dat de beschermlaag door Sun Process werd aangebracht.

Sommige Diner speelvelden hadden ook Diamond Plate, en waren zo gemerkt in de linkse outlane. Deze losse speelvelden (of Diner flipperkasten met zo'n speelveld in) zijn zeldzaam.

Omdat Lenc-Smith na het LS Topcoat fiasco speelvelden niet meer kon clearcoaten, hebben ze later in de jaren 1990 ze ook niet meer bedrukt en legden ze zich enkel toe op het maken van cabinets voor flipperkasten en arcade machines. De meeste WPC flippers zijn bedrukt en vernist door Sun Process (zie bv naar mijn Road Show en World Cup Soccer). In het begin van de jaren 90 bedrukte LS wel nog speelvelden maar werden ze naar Sun Process gestuurd voor de Diamond Plate beschermlaag (zoals Whitewater).

TAG maakte en clearcoatte ook speelvelden, deze hebben geen Diamondplate logo (zoals mijn Twilight Zone). Rond 1993 liet Williams het DiamondPlate logo weg van alle speelvelden, zelfs indien ze door Sun Process gemaakt werden. Alle speelvelden waren hoe dan ook geclearcoat, er waren er geen andere meer in omloop. De andere flipperkast fabrikanten hadden ondertussen ook hun speelvelden geclearcoat, dus qua marketing was het niet echt meer nodig om een onderscheid te maken.

Kort nadat Williams met DiamondPlate begon, volgden andere flipperkast fabrikanten ook (Data East en Capcom). Data East noemde hun clearcoat 'Stealth Coat' (of Stealth Hardcoat) en begon hiermee vanaf Star Trek 25th Anniversary. Gottlieb (of Electronic Sound aangezien zij de speelvelden maakten) heeft nooit de omschakeling gedaan en bleef gewone lak gebruiken.

Gottlieb heeft rond 1988 wel met iets totaal anders geexperimenteerd dat ze Vitrigraph noemden. Enkel gebruikt op alle Victory flippers en sommige Diamond Lady kasten, werd de tekening gedrukt op de doorzichtige mylar (plastic folie) die dan op het speelveld werd geplakt. Dit in tegenstelling tot het bedrukken van het hout zelf.

Deze flyer van Williams in 1990 kondigde Diamond Plate aan bij exploitanten. 'You'll never scratch the surface of amazing Diamond Plate'. De fotos tonen een Diamondplated Banzai Run speelveld, non-stop gespeeld voor 2 jaar zonder enige slijtage, en een Rollergames speelveld.
Aan deze brochure (die bij een nieuwe flipperkast kwam) zat een brief, gedateerd in 1990, die zei dat Williams tijdelijk gestopt was met flipperkasten te leveren met de mylar reeds geinstalleerd. Dit omwille van problemen met de aanhechting. De mylar werd er wel bij geleverd, en het werd nu aan de exploitant overgelaten om te beslissen of deze hem wou installeren of niet. De instructies waarschuwen voor het gebruik van petroleum-bevattende reinigingsprodukten. Dit verklaart ineens waarom flippers zoals Funhouse zowel met als zonder mylar bestaan, de exploitant moest die zelf installeren, terwijl voor 1990 de flipperkasten reeds vanuit de fabriek deze standaard geinstalleerd hadden.

Reproduktie speelvelden

Er zijn enkele bedrijven die oude speelvelden opnieuw uitbrengen. Deze zijn perfect wanneer je een oude flipperkast in nieuwstaat wil brengen.

Classic Playfields (classicplayfields.com) zoals hun naam zegt maken ze speelvelden en plastics voor 'klassieke' flipperkasten. Je kan je registreren als geinteresseerde en stemmen aan welk project ze voorrang moeten geven.

Illinois Pin Ball (illinoispinball.com) maakte nieuwe speelvelden voor flipperkasten zoals Kiss en The Addams Family.

High Class Pinballs (highclasspinballs.com) maakt nieuwe speelvelden voor Attack from Mars en Whitewater. Ze verkopen ook een heel aantal onderdelen om je kast te pimpen.
Hieronder zie je twee filmpjes van een Whitewater speelveld waar een robot volautomatisch inserts in lijmt.

Klik hier voor pagina 2 over de productie van cabinets en kopruiten.